Joséphine Baker en de vijf andere vrouwen in het Panthéon

De Frans-Amerikaanse artieste Josephine Baker is op 30 november, als eerste vrouw van kleur, bijgezet in het Panthéon in Parijs. Dit ging gepaard met een mooie ceremonie en een speech van Macron himself. Het is dan ook de president die beslist wie er in het Pathéon bijgezet mag worden. Het Panthéon ligt in het 5e arrondissement en is één van de belangrijkste monumenten in Parijs. Boven de ingang van de voormalige kerk is de volgende tekst te lezen: ‘Aux grands hommes la patrie reconnaissante’, wat vrij vertaald betekent ‘Het vaderland is de grote mannen dankbaar’. In het gigantische mausoleum zijn dan ook de ‘grote mannen’ van Frankrijk begraven. En nu, met Joséphine Baker, liggen er ook zes vrouwen in het Panthéon.

Wie was Joséphine Baker?

Freda Josephine McDonald oftewel Joséphine Baker werd op 3 juni 1906 geboren in St. Louis (Missouri) in de Verenigde Staten. Joséphine bracht haar kindertijd door met haar moeder, de man van haar moeder en drie halfzussen en broers. Wie haar echt vader was heeft Joséphine nooit geweten en haar relatie met haar moeder was niet goed. Al op erg jonge leeftijd moest ze werken.

Op haar 8ste werkte ze al als dienstmeid en op haar 12e stopte ze met school. Ze trouwde op haar 13e maar dat huwelijk was geen lang leven beschoren en tijdens haar tienerjaren was ze ook nog een tijd dakloos.

2e huwelijk en doorbraak

Op haar 15e trouwde ze een tweede keer, deze keer met ene Willie Baker. Dit huwelijk duurde wat langer dan de eerste, vier jaar, en daarna hield de toekomstige ster zijn achternaam. In deze periode danste Joséphine steeds vaker professioneel, onder meer in Broadway producties, en langzaam maar zeker volgden kleine succesjes elkaar op. Het is pas wanneer ze beslist om naar Frankrijk af te reizen dat ze door zal breken. In Parijs mocht ze in oktober 1925 La Revue Nègre in het Theâtre des Champs-Élysées openen. Dit betekende haar doorbraak. Ze was toen 19 jaar oud en had al een heel leven achter zich!

Haar ‘Danse Sauvage’ (wilde dans) was erg controversieel. Als kostuum droeg ze louter een rokje gemaakt van nep-bananen en ze danste samen met danser Joe Alex. Vanaf 1926 danste ze in de beroemde Folies Bergères. Baker was een verschijning die je niet kon missen. In latere jaren werd ze regelmatig, zowel op straat als op het podium, vergezeld door haar jachtluipaard Chiquita.

Haar carrière startte dus met dans maar in latere jaren zou ze ook een zang- en een acteercarrière opbouwen.

Mannen en kinderen

Kortom, Joséphine Baker was een grote ster in Frankrijk en werd geprezen door heel Europa maar toen ze naar de VS terugkeerde werd ze daar niet positief ontvangen. Ze werd bedolven onder keiharde kritiek en besloot daarop om haar geboorteland voorgoed vaarwel te zeggen. In 1937 keerde ze terug naar Parijs waar ze de Franse nationaliteit kreeg en met de Franse zakenman Jean Lion trouwde.

Ook dit huwelijk zou geen stand houden. Ze zou daarna nog twee keer trouwen, in 1947 met orkestleider Jo Bouillon waar ze zo’n tien jaar bij zou blijven. Ze adopteerden 12 (!) kinderen die ze The Rainbow Tribe noemde – 2 meisjes en 10 jongens. Baker kon geen kinderen krijgen. Haar baarmoeder was verwijderd als gevolg van een miskraam begin jaren 40.

In 1973 trouwde ze met de Amerikaanse kunstenaar Robert Brady. Dit huwelijk liep één jaar later al uit op een scheiding. Tijdens haar leven heeft ze ook meerdere (korte) relaties met vrouwen gehad, o.a. met zangeres Bricktop. Er wordt gezegd dat ze een korte relatie met Frida Kahlo had maar dat is nooit bevestigd.

In het verzet

In de tweede wereldoorlog werkte Joséphine als spion, officieel als ‘honorable correspondent’, voor de Franse geheime dienst en hielp ze in het verzet. Ze maakte notities in onzichtbare inkt op haar bladmuziek, dat soort dingen, echte James Bond acties. Ze deed dit allemaal eerst vanuit Parijs, later vanuit haar huis, eigenlijk kasteel, in de Dordogne en ook nog een tijd vanuit Marokko. In die periode vliegt ze ook voor het Franse leger, ze had in 1935 namelijk haar vliegbrevet gehaald.

Joséphine Baker heeft tijdens de oorlog veel betekend en werd daar na de oorlog voor beloond. Ze kreeg zowel de Croix de guerre als de Verzetsmedaille. Later werd haar ook nog het Grootkruis in het Legioen van Eer door Charles de Gaulle toegekend, de hoogste en belangrijkste nationale onderscheiding in Frankrijk.

Burgerrechten

In de jaren 50 was Joséphine Baker veel bezig met burgerrechten en ze vocht waar en wanneer ze kon tegen racisme. Baker bleef zich haar leven lang ontwikkelen als mens en bereikte meer dan menig persoon in een leven.

Iedereen kent I have a Dream, de beroemde speech van Martin Luther King, wel. Hij sprak de rede uit op 28 augustus 1963 voor het Lincoln Memorial in Washington D.C. Met zijn woorden inspireerde hij, en nog steeds tot de dag van vandaag, mensen over de hele wereld. Die dag sprak ook Joséphine Baker. Haar speech duurde ongeveer 20 minuten en ging over racisme en ongelijkheid.

Hier een stukje uit haar rede, de hele tekst is te lezen op Black Past: “But you young people must do one thing, and I know you have heard this story a thousand times from your mothers and fathers, like I did from my mama. I didn’t take her advice. But I accomplished the same in another fashion. You must get an education. You must go to school, and you must learn to protect yourself. And you must learn to protect yourself with the pen, and not the gun. Then you can answer them, and I can tell you—and I don’t want to sound corny—but friends, the pen really is mightier than the sword.”

De ondergang

Baker woonde een aantal jaren in Château des Milandes in de Dordogne maar dat kasteel verloor ze op een gegeven moment doordat ze schulden had opgebouwd. Vriendin Grace Kelly gaf Baker toen een appartement in Roquebrune cadeau, op enkele kilometers van Monaco.

Ondertussen ging het niet geweldig met haar gezondheid. Ze had veel ups en downs. In 1975 stierf ze op 68 jarige leeftijd aan een hersenbloeding. Wat een leven heeft die vrouw gehad, hè. Ze is begraven in Monaco.

Maar het Panthéon dan?

Ik hoor het je denken: ‘Begraven in Monaco?’. Maar Joséphine Baker ligt in het Panthéon, toch? Ja, dat is ook een bijzonder verhaal. Tijdens de ceremonie om Baker in het Panthéon bij te zetten, met kist en al, lag ze helemaal niet in de kist. Op verzoek van haar nabestaanden blijft Bakers lichaam namelijk begraven in Monaco.

In het Panthéon is daarom een symbolische kist geplaatst. Daarin ligt een cenotaaf, dat is een soort van grafteken en aarde uit verschillende plekken waar ze gewoond heeft.

Meer zien van Joséphine Baker?

Op YouTube zijn best wat korte filmpjes te vinden waarop je Baker ziet dansen in en zonder befaamde bananenrok. Daarnaast heeft ze in meerdere films gespeeld, waaronder: La sirène des tropiques (1927), Zouzou (1934) en Fausse Alerte (1940).

Er zijn ook meerdere documentaires gemaakt over verschillende aspecten uit haar leven. Josephine Baker: The Story of an Awakening is een van de betere documentaires en vrij recent, uit 2018.

De andere vrouwen in het Panthéon

Er liggen, behalve Joséphine Baker, al vijf vrouwen in het Panthéon en even ter vergelijking….75 mannen.

Simone Veil

In Frankrijk wordt Veil gezien als een icoon in de strijd voor vrouwenrechten. Simone Veil was een politica en advocaat. Toen ze jong was, werd ze met haar moeder en zus gedeporteerd naar Auschwitz en later naar Bergen-Belsen. Zij werden gescheiden van haar vader en broer. Zowel haar vader als haar moeder en haar broer overleefden de oorlog helaas niet.

Ze was tweemaal minister voor Volksgezondheid en ze was de eerste vrouw die voorzitter van het Europees Parlement werd (1979-1982). Eén van haar meest bekende daden in haar hoedanigheid van minister voor Volksgezondheid, is toen ze in 1975 abortus wist te legaliseren. Ze deed veel meer, ik zal eens een apart artikel aan deze bijzondere dame wijden!

Ik vind dat Simone Veil’s quote hierboven haar kracht wel mooi weergeeft. Even vrij vertaald betekent het: Fouten zijn niet te betreuren, neem je verantwoordelijkheid ervoor! Voor angst vlucht je niet, je overwint het. Liefde roep je niet, je bewijst het. Ok, ik geef toe, de vertaling is niet geweldig, het klinkt stukken beter in het Frans 🙂

Germaine Tillion

Germaine Tillion was een Franse etnoloog. Ze overleed op 100-jarige leeftijd in 2008. Tijdens de Tweede Wereldoorlog zat ze in het verzet en ze belandde in 1943 in het concentratiekamp Ravensbrück.

Tillion is vooral bekend van het werk dat ze in Algerije verrichtte in de jaren 30. Ze deed daar toen jarenlang onderzoek bij de
Berbers van de Chaouïa-stam in de Aurès, een geïsoleerd en bergachtige gebied in het zuidoosten van Algerije.

Geneviève de Gaulle-Anthonioz

Geneviève de Gaulle-Anthonioz was een Frans verzetsstrijdster en strijdster voor de mensenrechten. Ze was het nichtje van de general de Gaulle. Op haar 20ste ging ze het verzet in en een paar jaar later werd ze gearresteerd en gedeporteerd naar het concentratiekamp Ravensbrück.

In 1998 was ze de eerste vrouw die het Grootkruis in het Legioen van Eer kreeg uitgereikt. Net als bij Joséphine Baker ligt niet Geneviève zelf in het Panthéon maar een kist met een urn en aarde uit het kerkhof waar ze wel ligt.

Sophie Berthelot

Berthelot is de eerste vrouw die in het Panthéon begraven werd, maar wel samen met haar echtgenoot Marcellin Berthelot (1827-1907). Hij was een scheikundige, politicus en bioloog. Sophie assisteerde hem bij al zijn activiteiten.

Hij overleed kort na haar dood, op dezelfde dag nog! Zijn familie accepteerde alleen dat hij in het Panthéon begraven werd, als dat samen met zijn vrouw zou zijn. Mooi toch? Ze was lange tijd de enige vrouw in het Panthéon tot Marie Curie bijgelegd werd.

Marie Curie

Marie Curie staat steevast in top 10 lijstjes van inspirerende vrouwen wereldwijd. Maria Salomea Skłodowska-Curie, beter bekend als Marie Curie, werd geboren in Warschau in Polen in 1867. Ze verloor zowel haar zus als haar moeder op jonge leeftijd aan respectievelijk vlektyfus en tuberculose. In 1891 verhuisde ze naar Parijs om aan de Sorbonne natuurkunde, wiskunde en scheikunde te studeren. Enkele jaren later trouwde ze met de natuurkundige Pierre Curie.

Marie Curie was een schei- en natuurkundige en een ware pionier op het gebied van de radioactiviteit. Ze ontdekte de elementen polonium (genoemd naar haar vaderland!) en radium en ze ontving twee keer de Nobelprijs, de eerste keer gedeeld, de tweede keer ongedeeld. In die tijd was het al bijzonder dat een vrouw wetenschappelijk onderzoek deed, laat staan dat een vrouw hoogleraar was aan één van de beste universiteiten van het land. Zij was dan ook de eerste vrouwelijke hoogleraar aan de Sorbonne in Parijs.

Leuk weetje: Eén van haar dochters werd fysicus en kreeg de Nobelprijs voor de scheikunde. Jammer genoeg was dit wel een jaar na het overlijden van haar moeder dus Marie Curie heeft dat niet meer meegemaakt. Marie Curie werd in 1995 de tweede vrouw die werd bijgezet in het Panthéon.Hopelijk volgen er nog veel meer. Met Joséphine Baker in het Panthéon is er weer een stap in de goede richting gezet!