Expo Tip! Etel Adnan in het Van Gogh Museum

Vandaag opent de tentoonstelling Kleur als Taal, met werken van Etel Adnan in het Van Gogh museum in Amsterdam. De expositie is een primeur op meerdere vlakken. Het is de eerste overzichtstentoonstelling van de Libanese kunstenares in Nederland. Verbazingwekkend genoeg, is het tevens de eerste tentoonstelling van een vrouwelijke kunstenaar in het Van Gogh. Tot slot, is het de eerste tentoonstelling van een artiest met een bi-culturele achtergrond in het Van Gogh. Kortom, de tentoonstelling Kleur als Taal tikt meerdere vakjes af en is wat mij betreft zeker een bezoek waard.

Late start

Etel Adnan (1925-2021) brak pas op 87-jarige leeftijd door als schilder. Kun je je dat voorstellen? Op je 87ste aan een nieuwe fase in je leven beginnen. Een betere illustratie van ‘het is nooit te laat om…’ bestaat er niet. Adnan was wel al sinds haar jonge jaren een bekende en geliefde schrijfster. Rond haar 34ste begon ze daarnaast ook te schilderen maar daar brak ze dus uiteindelijk pas meer dan 50 jaar later mee door.

Wanneer je de tentoonstelling inloopt, dan zie je aan je rechterhand een zwart wit foto van Etel Adnan die aan het schilderen is. Wat meteen opvalt is de wijze waarop ze het schildersdoek vast heeft. Ze schilderde namelijk niet aan een schildersezel maar met het doek plat op tafel. Ze schilderde als het ware zoals je schrijft. Dat schrijven zat diep verankerd, dat zie je ook mooi terug in de leporello’s die tentoongesteld zijn. Een leporello, ook wel harmonicaboek genaamd, is een boekje dat bestaat uit zigzag gevouwen bladzijdes. In de leporello’s kon Adnan tekst en beeld/kleur combineren.

Libanon

Etel Adnan werd in 1925 geboren in Beiroet. Net als de meeste Libanezen groeide ze op met verschillende culturen en talen. Je moet voor de grap eens een gesprek voeren met een Libanees – we spreken bijna allemaal drie talen door elkaar heen. Een Libanees die ‘hoi, hoe gaat het’ wil zeggen, zal het vrijwel zeker als volgt formuleren ‘hi! (Engels), kifak (Arabisch), ça va (Frans)?’. Drie talen binnen vier woorden, daar heb je het al.

De kunstenares woonde tijdens haar leven in Beiroet, Parijs en Californië. In de periode dat ze filosofie aan de Sorbonne in Parijs studeerde, kwam ze voor het eerst in aanraking met werk van Van Gogh. Zijn werken maakten al meteen diepe indruk op haar. In de jaren 50 verhuisde ze naar Californië waar ze les gaf in kunstfilosofie.

Etel sprak Frans, Engels, Grieks en Turks maar geen Arabisch. Sommigen van haar kunstwerken bevatten Arabische woorden of zinnen maar dat schrijft ze over. In haar poëzie en literatuur – die ze eerst in het Frans en later in het Engels schreef – haalt ze vaak zwaardere onderwerpen aan zoals de oorlog. In haar beeldende werk ligt de focus daarentegen voornamelijk op de mooie dingen, op de vrolijke kant van het leven.

Persoonlijk portret

De kunstenares overleed nog maar kort geleden, in november 2021, tijdens de voorbereidingen van de tentoonstelling Kleur als Taal. Conservator Sara Tas heeft haar gelukkig vaak mogen spreken en interviewen tijdens de voorbereidingen die zo’n twee jaar duurden. Deze gesprekken vormen de rode draad in de expo en dit zorgt ervoor dat de tentoonstelling een persoonlijk tintje heeft.

Na Adnan’s dood bleef haar partner, de Libanese kunstenares Simone Fattal, nauw betrokken bij de voorbereidingen. In de tentoonstelling wordt een korte film vertoond waarin Adnan over haar werk en leven vertelt. Het is kort voor haar overlijden opgenomen, afgelopen zomer in Bretagne. Als je de tentoonstelling bezoekt, neem dan even de tijd om de film te kijken. Het is een mooie toevoeging op de werken die in de zalen hangen.

Waarom Van Gogh

In de tentoonstelling gaan de schilderijen van Adnan het dialoog aan met 10 werken van Vincent Van Gogh. Zo legt de conservator uit. Van Goghs Bloeiende boomgaarden, gezicht op Arles (1889) is bijvoorbeeld te zien in combinatie met Adnans Landschap (circa 1990). Maar waarom Van Gogh? Waar ligt het verband tussen de twee artiesten? Adnan geloofde dat de natuur zich het beste uit laat drukken door kleur en ze was van mening dat Van Gogh de eerste kunstenaar was die dat ook zo gebruikte in zijn werken. Bij beide schilders staat intens kleurgebruik en verbinding met de natuur centraal. Ook speelt taal voor de twee kunstenaars een grote rol, zowel in hun leven als in hun werk.

‘Van Gogh schrijft als het ware op zijn doek, hij “schrijft” een landschap.’
(Etel Adnan, 2020)

In Kleur als Taal zijn 78 werken van Adnan te zien, waarvan 72 niet eerder vertoond zijn in Nederland. De bruiklenen komen van privécollecties en van diverse musea en galeries, onder meer van het musée de l’Institut du Monde Arabe in Parijs en het Sursock museum in Beiroet. In Nederland hebben het Stedelijk Museum Amsterdam en Voorlinden in Wassenaar werken van Etel Adnan in de collectie.

Abstract en speels

Adnan schildert abstracte vormen, vaak zijn het gesimplificeerde landschappen waarbij het bijzonder kleurenpalet kenmerkend is. Toen ze kind was, wilde ze architect worden. Dat zie je in haar vroege werken goed terug, zoals bijv. in Zonder titel (ca 1970) die je hierboven ziet. Leuk trouwens om even op te merken, boven rechts zie je dat Adnan in het Arabisch heeft ondertekend.

De schilderijen zijn vrijwel allemaal van klein formaat – vrij lastig om tot hun recht te laten komen in zo’n grote ruimte. Tentoonstellingsontwerper Afaina de Jong en grafisch ontwerper Sandra Kassenaar hebben er een fraaie draai aan gegeven, met kleurrijke speelse inkijkjes en veel rondingen die herinneren aan de architectuur van het museum.

In de abstracte speelse vormen van Adnan’s schilderijen herken je met de tijd steeds meer elementen uit de natuur. De bergen en de zon komen steeds terug. De berg die je constant terugziet is Mount Tamalpais, een berg in Californië. Adnan zag die berg uit het raam van haar woning in Sausalito en vond het fascinerend om te zien hoe de berg er elke keer anders uitzag. De natuur verandert al gelang de seizoenen maar ook elke dag ziet het er anders uit. Wanneer de zon schijnt, als het regent, in de ochtend, in de avond, het is een levend schilderij. Ze schildert de berg dan ook geen twee keer hetzelfde.

Het is mooi om te zien hoe Vincent Van Gogh kunstenaars uit allerlei culturen en allerlei periodes nog steeds tot op de dag van vandaag weet te inspireren. Al met al, is het een kleurrijke speelse tentoonstelling met vele lagen, waar je vrolijk weer uitloopt.

De tentoonstelling Kleur als Taal is te zien t/m 4 september in het Van Gogh museum in Amsterdam.